‘Mensen die zich soeverein verklaren zijn geen wappies’

Soevereinen. Meerdere gemeenten hebben bij ons aangeklopt met de vraag hoe ze met deze beweging om kunnen gaan. Er zijn allerlei associaties over mensen die zich soeverein verklaren. Vaak negatief. En dat is zeker niet altijd terecht. Waar zijn deze ideeën op gebaseerd? Waar bestaat deze groep mensen die zich soeverein verklaren uit? En waar komt hun wantrouwen richting instituties vandaan? We gingen erover in gesprek met Kim Geurtjens. Zij is senior onderzoeker bij Avans Centre of Expertise Veiligheid & Veerkracht. Samen met collega’s deed ze onderzoek naar de omgang van lokale ambtenaren en professional met mensen die zich soeverein verklaren.

Wat was de aanleiding van het onderzoek?

De aanvraag kwam vanuit het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Het ministerie kreeg vanuit diverse gemeenten in het land vragen van ambtenaren en professionals over hoe zij het beste om kunnen gaan met mensen die zich soeverein verklaren. De groeiende groep soevereinen valt namelijk lastig te definiëren. Bovendien zijn (praktische) kennis en ervaringen met deze doelgroep tot op heden niet breed beschikbaar. Dus om meer kennis te vergaren over de omgang met mensen die zich soeverein verklaren hebben we onderzoek gedaan naar de ervaringen, wijsheden, knelpunten en dilemma’s van lokale ambtenaren en professionals die in hun werk te maken hebben met soevereinen. Voor ons was het cruciaal om in het onderzoek inzicht te geven aan hoe je als professional zo goed mogelijk om kan gaan met iemand die zich soeverein verklaart.’

Kim Geurtjens is senior onderzoeker bij Avans

Hoe zou je iemand definiëren die zich soeverein verklaart?

Dat is in essentie iemand die de legitimiteit van de overheid en instituties in twijfel trekt. Zoals ik al aangaf is de groep soevereinen echter zeer divers en diffuus. Kortweg kun je (hierin volg ik de fenomeenstudie van de NCTV, AIVD en Nationale Politie) drie subcategorieën onderscheiden:

1. Behoefte aan autonomie – Deze mensen vinden vrijheid heel belangrijk en willen vooral zelfvoorzienend leven. Ze houden zich echter aan de regels. Deze groep is dus niet direct problematisch.
2. Legitimiteit overheid ontkennen – Deze groep ontkent de legitimiteit van de overheid. Een voorbeeld is dat men geen belasting betaalt. Dat is dus wel problematisch.
3. Bereidheid tot geweld – De derde groep is het meest problematisch, omdat ze zich actief verzetten tegen systemen en bereid zijn om daarbij geweld te gebruiken.

Hetgeen de drie categorieën bindt, is een (groot) wantrouwen richting instanties en overheden.

Een anti-overheid demonstratie

‘Veel mensen ervoeren de overheid als een partij die hun vrijheid drastisch inperkte, zonder dat ze er zelf wat over te zeggen hadden.’

Wat viel jou op in de gesprekken met professionals?

Dat de werkelijkheid een stuk genuanceerder is dan wat we vaak denken. Vanuit verschillende berichtgeving tekent zich toch een beeld af dat mensen die zich soeverein verklaren wappies zijn. Hoewel in onze gesprekken met de professionals regelmatig werd gewezen op het geloof in verschillende complottheorieën, kwam ook een beeld naar voren van mensen die kwetsbaar zijn. Soms voelen ze zich sociaal geïsoleerd of bevinden ze zich in een financieel kwetsbare positie. Of ze zijn het niet eens met hoe de overheid in het algemeen handelt of hebben persoonlijk vervelende ervaringen met de overheid gehad. Onderschat niet dat er daarom ook een onderliggende angst voor de overheid kan zijn.

Aan wat voor ‘vervelende ervaringen met de overheid’ moeten we dan denken?

Nou, de klassieke voorbeelden zijn de toeslagenaffaire en de moeizame herstelopgave van de aardbevingsschade als gevolg van gaswinning in Groningen. Een grote katalysator van het soevereine gedachtegoed is volgens de door ons gesproken ambtenaren en professionals corona geweest. Veel mensen ervoeren de overheid als een partij die hun vrijheid drastisch inperkte, zonder dat ze er zelf wat over te zeggen hadden. En zeker in die periode (waarin we beperkt fysiek contact met elkaar hadden) gingen mensen online op zoek naar gelijkgestemden. Daarbij kan een dynamiek ontstaan van echo chambers, waarin je nog verder versterkt wordt in je denkbeelden. Dat geldt dus ook voor mensen die een beginnend wantrouwen richting de overheid ontwikkelen.

Er zijn meerdere redenen waarom men het soevereine gedachtegoed aanhangt. Bijvoorbeeld vanwege financiële problemen.

Je schetst inderdaad een beweging die sterk uiteenloopt. Hoe ga je dan met deze beweging om?

Ja dat blijft lastig. Er is gewoonweg geen one-size-fits-all oplossing. Mensen die zich soeverein verklaren, hebben daarvoor te veel uiteenlopende aanlooproutes. Vanuit ons onderzoek zijn er echter wel een aantal aanbevelingen te delen:

• Wees je bewust van hun uitgangspositie en grieven. Behandel ze niet als wappies, maar als mensen die onvrede hebben (bijvoorbeeld vanwege financiële problemen, sociale isolatie, slechte ervaringen met de overheid).
• Probeer de gesprekken open in te gaan. Luisteren is daarbij cruciaal. De ervaring leert dat mensen eerst hun ei kwijt moeten, voordat je als gemeente of professional in de actie-stand kan komen.
• Maak alleen afspraken die je daadwerkelijk na kunt komen. Zeker in de context van hun beperkte vertrouwen richting overheidsinstanties, is het belangrijk hier zorgvuldig mee om te gaan.

Wat is wat jou betreft belangrijk in de omgang met mensen die zich soeverein verklaren?

We constateren dat er momenteel veel gebeurt rondom dit thema. Ons onderzoek is daar een voorbeeld van. Wat ik echter ook merk, is dat ambtenaren en professionals nog wel zoeken naar ‘wie wanneer in actie komt’. Dus een algehele stakeholder analyse rondom het omgaan met mensen die zich soeverein verklaren lijkt mij op beleidsniveau zeer nuttig. Daar zouden een hoop ambtenaren en professionals mee geholpen zijn. In de praktijk is het vooral van belang om stukje bij beetje de vertrouwensband tussen burger en overheid te herstellen.