Terug
Democratische rechtsorde
De democratische rechtsorde bestaat uit:
- Een politiek systeem, waarin de verhouding tussen overheid en burgers is georganiseerd in de vorm van de democratische rechtsstaat
- Een wijze van samenleven, waarin verhoudingen tussen burgers onderling zijn georganiseerd in de vorm van een open samenleving
- Een open en democratische maatschappij heeft wetten en (spel)regels voor het samenleven tussen inwoners en voor de relatie tussen inwoners en overheid. Samen vormen die wetten en (spel) regels de democratische rechtsorde.
- De democratische rechtsorde bestaat uit een democratische rechtsstaat (politiek-juridisch systeem) en een vorm van samenleven (open samenleving). Dit zijn de verticale dimensie en de horizontale dimensie van de democratische rechtsorde. De kwaliteit hangt af van de gezonde ‘werking’ van beide dimensies en de wisselwerking daartussen. Daarom dragen zowel de overheid als de burgers verantwoordelijkheid voor het goed functioneren van de democratische rechtsorde.
- De democratische rechtsorde is altijd in ontwikkeling. Aan de ene kant zoeken mensen naar overeenstemming over wat de belangrijke problemen in de samenleving zijn en hoe ze kunnen worden opgelost. Aan de andere kant vraagt een democratie ook erom dat mensen tegenspraak organiseren. Ruimte voor kritiek en protest tegen beleid, tegen het handelen van instituties of tussen burgers onderling is essentieel. Ruimte voor kritiek en protest doet recht aan de pluriformiteit binnen de samenleving en versterkt zo de werking van de democratie en het bestuur.
De partners van het interbestuurlijk Programma Maatschappelijke Onrust kiezen bewust voor het brede perspectief van de ‘democratische rechtsorde’. Daarmee kijken we niet alleen naar de instituties van de democratische rechtsstaat, maar ook naar de houding en het gedrag van mensen in de samenleving én van mensen in de instituties. Zonder een mate van loyaliteit, vertrouwen, solidariteit, respect voor pluriformiteit en diversiteit, maar ook kritische discussie, serieuze spanningen, protest en conflict is de democratische rechtsstaat niet waar te maken. Het zijn de mensen en de instituties die de rechtsstaat maken. Maar, zoals elk perspectief heeft deze keuze risico’s en kansen.
Risico's
- Het brede perspectief van de ‘democratische rechtsorde’ kan schuren met andere visies. Burgers kunnen een andere visie hebben, bijvoorbeeld een ‘electorale visie’, die het verkrijgen van de meerderheid van de stemmen vooropstelt, met minder nadruk op de rechtsstaat of waarden van de open samenleving. Of een visie waarin mensen zich autonoom verklaren van de Nederlandse staat en meer in eigen kring willen organiseren.
- Bewustzijn van dit feit is van belang, met name in het omgaan met alternatieve perspectieven op wat een democratie is.
- Het brede perspectief van de democratische rechtsorde doet een appèl ook op burgers om zorg te dragen voor de kwaliteit van de open samenleving. Dit appèl mag niet afleiden van het grote belang dat ook politici en andere mensen met een publiek ambt dezelfde rechtsstatelijke normen in acht dienen te nemen. Zij hebben bij uitstek een voorbeeldfunctie, zowel in het navolgen van beginselen van behoorlijk bestuur als in het debat en de omgang.
Kansen
- Burgers, ondernemers, maatschappelijke organisaties, overheid en andere instituties zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor de democratische rechtsorde. De opvatting van de democratische rechtsorde biedt kansen voor brede samenwerking.
- Vanuit de smalle blik alleen op de instituties van de ‘democratische rechtsstaat’, bestaat het risico van de ‘democratische paradox’. Dit is de spanning tussen de twee kerndimensies van de democratie namelijk de rechtsstaat versus volkssoevereiniteit. Zo kan door een democratisch gekozen parlement en regering wetten worden aangepast, kan zelfs de Grondwet worden aangepast. Maar op het moment dat meerderheidsmacht/volkssoevereiniteit wordt gebruikt om rechten die essentieel zijn voor het functioneren van de democratie in te perken, zoals vrijheid van meningsuiting, of eerlijke toegang tot rechtspraak, dan ondermijnt dit de democratie. De spanningen tussen beide dimensies van de democratische rechtsstaat worden door actoren die de democratie en de rechtsstaat ondermijnen vaak uitgebuit om afbraak van kernnormen van de rechtsstaat te verantwoorden; het inperken van minderheidsrechten omdat de meerderheid dat wil.
De bredere blik op de democratische rechtsorde wijst op risico’s die al eerder ontstaan in houding en gedrag van mensen ten opzichte van de democratische rechtsorde. Eerder grenzen stellen en voedingsbodems adresseren bij democratie ondermijnend gedrag in de open samenleving helpt om de democratische rechtsstaat te beschermen. De mensen én de instituties maken de rechtsstaat.