Terug
Complotdenken
Complotdenken
Een manier van denken die complotconstructies maakt als een verklaring voor een onrechtvaardig of onverdraaglijk ervaren maatschappelijke situatie of ontwikkeling. Complotconstructies zijn samenhangende denkbeelden op basis van des- en of misinformatie, die stellen dat de situatie of ontwikkeling het doelbewuste resultaat is van een groep mensen (de elite) die in het geheim samenwerkt vanuit kwade bedoelingen. Met name onder personen die de overheid, politiek en instituties al langer wantrouwen bestaat ruimte voor complotdenken.
- Complotconstructies gaan vaak over machtige personen uit de elite die in het geheim zouden samenwerken om afschuwelijke doelen te bereiken. Dit zou belangrijke gebeurtenissen in de wereld verklaren. 39
- Er kan een kern van waarheid zitten in (delen van) een bepaalde complotconstructie. Maar soms zien mensen samenzweringen terwijl er geen of alleen heel zwak bewijs voor is.
- Complotconstructies kunnen het goed functioneren van de democratische rechtsorde in de weg staan.40
- Mensen die zich aangetrokken voelen tot complotconstructies kunnen informatie zoeken over wat er aan de hand is, vanuit een verlangen om de wereld (en vaak ook de eigen persoonlijke situatie) te begrijpen. Dit verlangen kan verband houden met de behoefte om de waarheid te kennen en duidelijkheid en zekerheid te krijgen. Vaak zoeken mensen daarin een manier om met hun existentiële angsten om te gaan.41 Het aanhangen van extreme meningen kan ook erg leuk zijn; complottheorieën worden vaak als interessant en spannend ervaren.
- De zoektocht naar ‘de waarheid’ via complotconstructies wordt vaak niet louter ingegeven door een onschuldige nieuwsgierigheid, maar kenmerkt zich dan door een honger naar de bevestiging van het eigen gelijk. De mate waarin de theorie klopt met het gevoel dat ze al hadden is dan een veel belangrijker criterium dan het waarheidsgehalte van de gevonden complotconstructie.
- Wanneer de informatie van autoriteiten niet gevonden wordt of niet bevredigend is, wenden mensen zich tot andere informatiebronnen. Burgers kunnen worden geconfronteerd met desinformatie en misinformatie. Desinformatie is doelbewust, veelal heimelijk verspreide misleidende informatie met het doel om schade toe te brengen aan het publieke debat, democratische processen, de open economie of nationale veiligheid. Misinformatie is onjuiste informatie die onbewust of zonder schadende intentie wordt verspreid.42 Door de werking van online algoritmes kunnen burgers bij herhaling worden geconfronteerd met dit soort content.
- Complotconstructies kunnen beïnvloed zijn door ideologische overtuigingen of politieke oriëntaties. Bijvoorbeeld, in de coronaperiode werden complotconstructies over het virus populair in evangelische kringen.
- Als mensen eenmaal in complotconstructies geloven, is falsificatie heel lastig. Prebunking is effectiever dan debunking. Prebunking is het op voorhand ontmaskeren van foutieve informatie (bijvoorbeeld via filmpjes over een onderwerp). Bij debunking wordt het nieuws achteraf op feiten gecheckt.
Risico's
- Waar voorheen zingevende kaders van religie, ideologie of wetenschap orde en structuur boden in een ogenschijnlijk chaotische wereld, kunnen, nu veel van deze kaders zijn weggevallen, complotconstructies soms die functie overnemen. Ze helpen complexe gebeurtenissen verklaren en duiden.
- Complotconstructies hoeven niet noodzakelijkerwijs problematisch te zijn. Als uiting van ongenoegen kunnen complotconstructies inzicht bieden in de visie van de burger op het functioneren van de politiek, media of wetenschap.
Kansen
- Systematisch en fundamenteel wantrouwen vanuit complotconstructies tegen maatschappelijke instituties kan een samenleving zijn samenhang doen verliezen, maakt bestuur onmogelijk, veroorzaakt politieke instabiliteit en bedreigt op termijn de rechtsorde; zeker als het gaat om een diverse of multiculturele samenleving.
- Complotconstructies kunnen bijdragen aan een discours dat fundamenteel weerzin, wantrouwen en woede tegen de instituties en symbolen van de politieke orde articuleert. Vanuit deze 'systeemhaat' kan bij een kleine groep Nederlanders een gemoedstoestand worden opgewekt die geweld tegen de overheid legitimeert.